منشور سازمان ملل متّحد، تاریخچه و اهداف آن

ملت های رنج کشیده و مصیبت دیده جهان، هنوز از پیامدهای مصائب و بلایای جنگ جهانی اول، خود را رها نساخته بودند که دنیا بار دیگر گرفتار جنگ جهانی دوم ـ یکی از هولناک ترین جنگ های تاریخ بشری ـ گردید. در آخرین سال های جنگ جهانی دوم، سران کشورهای متّفق که درگیر جنگ با آلمان نازی و متّحدان آن بودند، به این فکر افتادند که تدبیری بیندیشند و ترتیبی فراهم آورند که از وقوع جنگ ها، بخصوص جنگ های عالمگیر که در نیم قرن، دوبار دنیا را به آتش و خون کشیده بود، جلوگیری نمایند.

نخستین گام در این زمینه توسط نمایندگان چهارده دولت که به انگلستان پناهنده شده بودند، برداشته شد. آنها در ژوئن 1941م، در اجتماع قصر «سَنْت جِیمز» لندن، اعلامیه ای صادر کردند که به نام «بین المتحدین» معروف گردید.

در این اعلامیه آمده بود: «یگانه اساس صلح دائم، همکاری متقابل ملل آزاد عالم است، در دنیایی که ترسِ تعرّض در آن نباشد، و مردم به جان و مال خود مطمئن باشند. ما در این جا جمع شده ایم که این منظور را در زمان جنگ و هنگام صلح، تأمین کنیم».

سه ماه بعد از اعلامیه لندن، یعنی در اوت همان سال، فرانکلین دلانو روزْوِلت، رئیس جمهور امریکا، و سِر وینستون چرچیل، نخست وزیر زمان جنگ انگلیس، در یک ناو جنگی موسوم به «پرنس آو وِلْز» در اقیانوس اطلس با یکدیگر دیدار کردند و مسائل مهم جهانی را مورد بحث و بررسی قرار دادند و در پایان این دیدار، منشوری را در هشت ماده تنظیم و امضا کردند، که به نام «منشور آتلانتیک» شهرت پیدا کرد. هدف این منشور، برقراری روابط صلح آمیر بین الملل و اتحاد برای نابودی نهایی ماشین جنگی آلمان بود.

در آغاز سال 1942م، با شرکت رئیس جمهور امریکا، نخست وزیر انگلیس، سفیر کبیر شوروی و نمایندگان دولت هایی که علیه دول محور (آلمان، ایتالیا، ژاپن) می جنگیدند، کنفرانسی در واشنگتن تشکیل یافت. ثمره نهایی این کنفرانس، اعلامیه «ملل متحد» بود که با امضای نمایندگان 26 دولت، صادر گردیده بود.

در این اعلامیه، ضمن تأیید اصول هشتگانه «منشور آتلانتیک» لزوم مبارزه قاطع علیه دُوَل محور و خودداری از عقد قرارداد صلح یک جانبه و جداگانه با آن سه کشور، تأکید گردیده بود. نمایندگان 26 دولت، متعهد شده بودند که همه امکانات مادی و منابع اقتصادی و نظامی خود را برای پیروزی در جنگ به کار گیرند و جنگ را تا پیروزی قطعی و نهایی ادامه دهند.(1)

در پاییز (اکتبر) سال 1943م، نمایندگان دولت های امریکا، اتحاد جماهیر شوروی، چین و انگلیس، در مسکو جلسه ای ترتیب دادند که در پایان این نشست، طرحی تصویب و منتشر گردید که به «اعلامیه مسکو» معروف است. در اعلامیه مسکو، تأسیس یک سازمان بین المللی به جای «جامعه ملل» به منظور تأمین صلح و امنیت جهانی تأکید گردیده بود.

آخرین گامی که در راه تأمین سازمان بین المللی برداشته شد، کنفرانسی بود که در «دمبارتن اوکس» واشنگتن توسط نمایندگان چهار دولت بزرگ شوروی، انگلیس، امریکا و چین تشکیل گردید. در این کنفرانس، طرح تفصیلی اساسنامه «سازمان ملل متّحد» پی ریزی شد.

در فوریه 1945م (اسفند 1323) سران سه کشور بزرگ امریکا، شوروی و انگلیس، کنفرانس سه جانبه ای در یالْتا (واقع در شبه جزیره کِریمه، در ساحل روسی دریای سیاه) تشکیل دادند، تا جزئیات طرح مربوط به تأسیس سازمان ملل متحد را مورد بررسی دقیق تر قرار دهند، و در همین ملاقات سه جانبه بود که موضوع «حقّ وِتو» برای پنج دولت بزرگ نیز مطرح گردید.

سران سه کشور بزرگ، در پایان کنفرانس یالتا، از کلیه دولت هایی که اعلامیه ملل متحد را امضا کرده بودند و همچنین از همه کشورهایی که علیه آلمان و ژاپن نبرد می کردند، برای تشکیل کنفرانس سانفرانسیسکو دعوت کردند.

بعد از طی چنین مراحلی، سرانجام در 25 آوریل 1945م. کنفرانس سانفرانسیسکو (شهری در باختر آمریکا) با شرکت پنجاه و یک دولت جهان که شامل نمایندگان 000/000/700/1 نفر از مردم دنیا می شد، تشکیل یافت.(2)

در جلسات عمومی و کمیته های مختلف این کنفرانس، مواد منشور یک سازمان بین المللی که بتواند ضامن صلح و امنیت جهانی باشد، مورد بحث و بررسی و تبادل نظر قرار گرفت و پس از مطالعات لازم سرانجام در 19 فصل و 111 ماده به تصویب هیئت های نمایندگی 51 دولت شرکت کننده در کنفرانس رسید.

بدین طریق، سازمان ملل متحد در 26 ژوئن 1945م، برای استقرار امنیت و حفظ صلح جهانی و توسعه و گسترش همکاری های بین المللی در زمینه های امور اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و حل و فصل دشواری هایی که جوامع انسانی با آنها روبه رو بود (و هست) به وجود آمد و اسناد مصوبه آن برای تصویب مقامات رسمی دولت های شرکت کننده در کنفرانس، فرستاده شد تا همانند سایر میثاق ها و عهدنامه های بین المللی به تصویب مجالس قانونگذاری و امضای رؤسای کشورها برسد.(3)

این اسناد، بعد از تصویب مقامات رسمی کشورها، به سازمان ملل متحد تسلیم گردید و سازمان ملل متحد از تاریخ 24 اکتبر 1945م، رسما قدرت اجرایی پیدا کرد و منشور آن به مورد اجرا گذاشته شد.

در پیش گفتار منشور ملل متحد آمده است:

«ما مردم ملل متحد با تصمیم به حفظ نسل های آینده از بلایا و سختی های جنگ که در طول عمر خودمان، دوبار انسان ها را دستخوش نکبت ها و بدبختی های بسیار نموده و با اعلام ایمان قاطع به حقوق اساسی و به حیثیت شخصیت انسان و تساوی حقوق مرد و زن و هم چنین حقوق ملت ها (اعم از کوچک و بزرگ) و ایجاد امکانات ضروری برای محفوظ داشتن عدالت و احترام و تعهداتی که از انعقاد عهود، ناشی می شود و سایر منابع حقوق جهانی و ایجاد شرایط زندگی بهتر برای بشر، عزم نمودیم که جهت تحقق بخشیدن به این مقصد و نیّات، مساعی خود را مشترکا به کار اندازیم.

ما برای نیل به این مقاصد، به اصل شکیبایی و گذشت و همزیستی صلح آمیز به سان همسایگان خوش رفتار و به یگانه ساختن نیروهای خود جهت حفظ صلح و امنیت جهانی و به قبول و اجرای این طرح که استفاده از قوای مسلح، فقط در راه منافع مشترک جایز باشد، اعتقاد کامل داریم».(4)

تا سال 1985م، جمعا 158 کشور از پنج قاره عالم به عضویت سازمان ملل متحد پذیرفته شده اند.(5) و هر کشوری که عضویت این سازمان را می پذیرد، طبق منشور، با امضای منشور و الحاق به سازمان، در واقع، تعهد می نماید که موارد ششگانه زیر را انجام دهد:

1 . انجام دادن کلیه تعهدات و الزاماتی که منشور ملل متحد، مقرر داشته است؛

2 . حل کلیه اختلافات با سایر ملل از طریق صلح آمیز؛

3 . خودداری از تهدید، یا به کاربردن زور در روابط با ملل دیگر؛

4 . همکاری در تشکیل دادن پلیس بین الملل و فعالیت های پلیس بین المللی برای جلوگیری از جنگ یا متوقف داشتن آن در صورت وقوع در هر نقطه جهان؛

5 . کمک ندادن به هر کشور متجاوز؛

6 . همکاری در حل مشکلات اقتصادی و اجتماعی و سایر معضلات بشری.

در دسامبر 1946م، مجمع عمومی سازمان ملل، هدیه نقدی 000/500/8 دلاری جان.د.راکْفِلِر را برای خرید یک قطعه زمین در کنار «ایست ریور» در شهر نیویورک برای ساختن مَقرّ سازمان ملل متحد، قبول کرد. ساختمان عمارت سازمان ملل در سال 1952م، به اتمام رسید و اولین مجمع عمومی در نیویورک، در سپتامبر 1952م، برپا گردید.

اقدامات و مشکلات سازمان ملل متحد

شورای امنیت سازمان ملل به سبب حق وِتویی که پنج دولت بزرگ در تصمیم گیری های آن دارند، تاکنون در امر خلع سلاح جهانی و تهیه یک نیروی نظامی برای اجرای تصمیمات سازمان ملل متحد به توافقی نرسیده است. استفاده از حق وتو، گاه قبول عضویت اعضای جدید را به تأخیر انداخته یا غیرممکن ساخته است.(6)

اگر چه مسائل عمده بین المللی به مذاکرات، بین دولت های بزرگ محوّل شده است ، امّا سازمان ملل متحد در تصفیه بعضی مسائل بین المللی، مددکار بوده است. به عنوان مثال، تجزیه فلسطین به توصیه سازمان ملل متحد صورت گرفت (1947م)، و متارکه جنگ و برقراری صلح موقت بین اعراب و یهود را در فلسطین ترتیب داد. مخاصمات هلند و اندونزی را در اندونزی پایان داد (1949م)، و قرار آتش بس را در کشمیر، عملی کرد (1949م). کمی بعد از حمله مشترک انگلستان و فرانسه و اسرائیل به مصر (1956م)، سازمان ملل متحد بود که آتش بس را ترتیب داد و «نیروهای سازمان ملل برای وقایع غیرمترقبه» را ایجاد کرد و جایگزین قوای اشغال کننده کانال سوئز و مرز مصر و اسرائیل نمود. از طرف دیگر، در موارد متعدد دیگر نیز که پای دولت مقتدری در میان بوده است، به عنوان این که مسائل مورد اختلاف از «امور داخلی» است، از دخالت، پرهیز کرده است.(7)

در صورت بروز نزاع مسلحانه میان کشورهای عضو سازمان ملل متحد، شورای امنیت، و یا در مواردی خاص، مجمع عمومی می تواند به میانجیگری یا مذاکره برای آتش بس بپردازد. این سازمان، در صورت درخواست، می تواند نیروی مسلح تحت کنترل دبیر کل را به منظور نظارت بر آتش بس یا ترک مخاصمه اعزام دارد. این واحدهای حافظ صلح ـ که از کشورهای داوطلب مورد قبول طرفین متخاصم انتخاب می شوند ـ اختیارات محدودی دارند. سازمان ملل، فقط یکبار طی جنگ کره (1950 ـ 1953م) نیرو به قصد نبرد، اعزام کرده است. هرچند در زمان اغتشاشات کنگو (زئیر) (1960 ـ 1964م) نیز از نیروهای سازمان ملل برای سرکوب شورش غیر قانونی استفاده شد.

به استثنای موارد ذکر شده، به نیروهای سازمان ملل متحد، تنها نقش حافظ صلح (در مقابل ایجاد صلح)، محوّل شده است. آنان در صورت شروع نبرد، فقط می توانند از خود دفاع کنند و در صورت تقاضای کشور میزبان باید از آن جا خارج شوند. نیروی چند ملیتی ای که به رهبری امریکا بعد از اوت 1990م، به منظور اخراج نیروهای عراقی از کویت به خلیج فارس اعزام شد، در واکنش به یک قطعنامه سازمان ملل عمل کرد ؛ ولی نیروی سازمان ملل متحد نبود.(8) به بعضی از نیروهای سازمان ملل که اخیرا اعزام شده اند، اختیارات دیگری هم محول شده است، از جمله اداره امور (در کامبوج) و کمک انسان دوستانه (در بوسنی و سومالی).

فعالیت های سازمان ملل متحد در راستای

اهداف منشور

در این بخش، فقط برای نمونه و به صورت فهرستوار، فعالیت ها و درگیری های سازمان ملل متحد در زمینه تحقق صلح و امنیت در جهان،(9) در سال 1993م، در ماه آوریل، ذکر می شود:

1 . آنگولا: نقش انسان دوستانه و نظارتی. هرچند جنگ داخلی میان نیروهای جبهه خلق برای آزادی آنگولا و نیروهای یونیتا از سرگرفته شده است (پرسنل سازمان ملل، کم تر از 900 نفر)؛

2 . کامبوج: بزرگ ترین درگیری سازمان ملل در حال حاضر. سازمان ملل، نقش حافظ صلح را دارد (پرسنل سازمان ملل 18000 نفر)؛

3 . قبرس: نقش حافظ صلح، با پاسداری از «خط آتیلا» میان بخش های یونانی و ترکی این جزیره (پرسنل سازمان ملل بیش از 2000 نفر)

4 . السالوادور: نقش حافظ صلح ونظارت پس از جنگ داخلی (پرسنل سازمان ملل، بیش از 1100 نفر)؛

5 . بلندی های جولان (سوریه ـ فلسطین اشغالی): نقش حافظ صلح و نظارت بین خطوط مقدم اسرائیل و سوریه (پرسنل سازمان ملل 1300 نفر)؛

6 . بیت المقدّس: نقش نظارتی (پرسنل سازمان ملل 300 نفر)؛

7 . کشمیر: نقش نظارت در امتداد خط آتش بس میان نیروهای هندی و پاکستانی (پرسنل سازمان ملل 50 نفر)؛

8 . کویت: نقش حافظ صلح در امتداد مرز عراق (پرسنل سازمان ملل 500 نفر)؛

9 . لبنان: نقش حافظ صلح، میان خطوط مقدم اسرائیل و لبنان (پرسنل سازمان ملل کم تر از 6000 نفر)؛

10 . موزامبیک: نقش حافظ صلح و انسان دوستانه به دنبال قرار داد متارکه جنگ داخلی (نیروهای سازمان ملل .... نفر)؛

11 . سومالی: در ابتدا نقش انسان دوستانه، که تبدیل به عملیات حفظ صلح شد (پرسنل سازمان ملل، بیش از 1000 نفر)؛

12 . صحرای غربی: نقش نظارت و حفظ صلح، پیش از برگزاری همه پرسی در مورد آینده این سرزمین (پرسنل سازمان ملل، کم تر از 400 نفر)؛

13 . یوگسلاوی سابق: نقش انسان دوستانه در کرواسی و بوسنی و هرزگوین. در سال 1993م، درگیری سازمان ملل متحد مرتبا افزایش یافت و احتمال درگیری نظامی مورد بحث قرار گرفت (پرسنل سازمان ملل متحد، پانزده هزار نفر در اوایل 1993م ؛ ولی با افزایش پروژه های کمک رسانی، بر این تعداد افزوده شد.)

کشورهای نظارت کننده و کمک کننده عمده در این سیزده عملیات انسان دوستانه عبارت بودند از: فرانسه، مصر، اوکراین، اسپانیا، کانادا، بریتانیا و کشورهای اسکاندیناوی.

منابع:

1 . دائرة المعارف دانش بشر، عبدالحسین آذرنگ و دیگران، تهران: فرهنگ نشر نو، 1380 .

2 . دائرة المعارف فارسی، غلامحسین مصاحب، تهران: امیر کبیر، 1374 .

3 . اطلاعات عمومی سپیده، حسین ملکی، تهران: سپیده، 1367 .

1 . در تاریخ 17 شهریور 1322 (9 سپتامبر 1943م) کابینه علی سهیلی، الحاق دولت ایران را به اعلامیه ملل متحد، اعلام کرد و در همین حال، علیه آلمان، اعلان جنگ داد.

2 . جلسات کنفرانس سانفرانسیسکو از فروردین تا خرداد 1324، ادامه داشت.

3 . منشور سازمان ملل متحد، در شهریور 1324 در چهاردهمین دوره قانونگذاری مجلس شورای ملی به تصویب رسید.

4 . زبان های رسمی سازمان ملل متحد، عبارت اند از: انگلیسی، اسپانیایی، چینی، روسی و فرانسه ؛ اما معمولاً زبان فرانسه و انگلیسی مورد استفاده قرار می گیرد.

5 . شمار اعضای سازمان مل متحد، در سال 2003 میلادی، با عضویت سوییس و تیمور، به 204 عضو رسید. (حدیث زندگی)

6 . به عنوان نمونه، چین کمونیست، پس از آن که به جای چینِ تایپه (تایوان)، کرسی عضویت دائم در شورای امنیت و نیز حق وتوی آن را به دست آورد، تاکنون از عضویت تایوان در سازمان ملل متّحد، جلوگیری کرده است.

7 . به عنوان نمونه در جمهوری خودمختار چچن که بخشی از خاک روسیه (از اعضای دائم شورای امنیت) است.(ح.ز)

8 . اقدام نظامی ارتش یک یا چند کشور (مثل امریکا یا امریکا و انگلیس و اسپانیا) یا یک پیمان نظامی (مثل ناتو) در چارچوب مصوّبات شورای امنیت و به جای نیروهای «پاسدار صلح» سازمان ملل متحد، از 1990 به بعد، به صورت یک رویّه درآمده است که به سبب خارج بودنشان از فرماندهی دبیر کل و بعضا تخلّفاتشان از منشور ملل متحد یا میثاق های الزام آور بین المللی، چندان مطلوب مجمع عمومی اعضا و حتی دبیرکل و مدیران ارشد این سازمان نیست ؛ لیکن به خاطر نبود بودجه و نیرو و امکانات کافی در اختیار نهادهای بین المللی صلح و امنیت، به نظر می رسد که وجدان بشری، به ناگزیر به این روش، تن داده اند. این رویه در بوسنی و هرزگوین، صربستان، کوزوو، افغانستان و عراق، تکرار شد و با سرنگون ساختن میلوسوویچ، طالبان، القاعده و صدّام، تا حدّی رنج های ناشی از جنایات ضدبشری در این سرزمین ها را التیام بخشید ؛ گرچه به سبب تخطّی از منشور، مشکلات دیگری را برای ملّت های آزاد شده در پی داشت.(ح.ز)

9 . برقراری صلح و امنیت در جهان، با آن که بخش بزرگی از نیرو و امکانات سازمان ملل را صرف خود می کند، تنها یکی از وظایف بین المللی این سازمان است. نهادهای وابسته به سازمان ملل، از جمله: یونسکو، یونیسف، فائو، بانک جهانی و صندوق بین المللی پول، سازمان تجارت جهانی، کمیسیون حقوق بشر و سازمان عفو بین المللی، آژانس بین المللی انرژی هسته ای، و... مسائل انسانی ـ جهانی متنوّعی را در حوزه های: فرهنگ (سواد، حرفه آموزی، میراث فرهنگی، گفتگوی ادیان و فرهنگ ها و تمدّن ها، و...)، اقتصاد و تجارت و توسعه (مبارزه با فقر و گرسنگی، مبارزه با پولشویی، دفاع از حقوق تولیدکنندگان و حق مالکیت معنوی، و...)، حقوق فردی و اجتماعی و سیاسی و مدنی (حقوق کودک و زن، حقوق کار و مهاجرت و پناهندگی، آزادی عقیده و بیان، و...)، مبارزه با فساد سازمان یافته، سلاح های کشتار جمعی و... رسیدگی می کنند. (ح.ز)