حروف اضافه در زبان فارسی
اهداف یادگیری:
- آشنایی با حرف اضافه و انواع آن
- آشنایی با ساخت واژه ی حرف اضافه
- آشنایی با کارکردهای « از» و « با » به عنوان حروف اضافه ی ساده
حرف اضافه چیست؟
به دسته ی محدود و مشخصی از واژه های دستوری، نقشی که از لحاظ صورت ثابت اند و فقط در جلوی گروه اسمی ظاهر می شوند و از لحاظ معنی به یکی از روابط و مفاهیم دستوری خاص – به شرحی که در زیر می آید – اشاره می کنند و از این راه نقش یا رابطه ی دستوری خاص گروه اسمی همراه را نشان می دهند، حرف اضافه گفته می شود.
حروف اضافه واژه هایی ثابت بوده و همواره به صورت یکسان به کار می روند.
حروف اضافه در دو دسته ی ساده و مرکب قرار می گیرند. برخی از حروف اضافه ی ساده ی فارسی عبارتند از:
از. با. بدون. بر. برای. بی. بیرون. به . پایین. پشت. پس. پیش. پهلوی. پی. تا. توی. جز. در. درون.دنبال. روی. زیر. غیر. کنار. مانند. مثل . مقابل. مگر و ...
حرف اضافه ی « بدون » در اصل یک واژه ی عربی است و در زبان عربی حرف اضافه ی مرکب است اما در زبان فارسی بدون اشاره به سابقه ی واژه، به عنوان حرف اضافه ی ساده به شمار می رود.
ساخت واژه ی حرف اضافه
چنان که پیش تر گفته شد، حروف اضافه واژه های ثابت و خاص هستند. با این حال برخی واژه ها برحسب کاربرد ممکن است به عنوان حرف اضافه، اسم، صفت و یا قید به کار روند. بر این اساس واژه ی حرف اضافه برحسب ویژگی کاربردی آن در دو دسته به شرح زیر قرار می گیرد:
از میان حروف اضافه ی اصلی، دو حرف اضافه ی « تا» و « مگر » به عنوان حرف ربط نیز به کار می روند.
اکنون به مثال های زیر دقت کنید:
درون جمع باشید؛ « درون» 
حرف اضافه.درون انسان باید آسوده باشد؛ « درون » اسم.
بیرون منظومه ی شمسی، جهان بیکران است؛ « بیرون» حرف اضافه.
بیرون برویم؛ « بیرون» اسم.
آدم مهربان پیش همه عزیز است؛ « پیش » حرف اضافه.
سال پیش؛ « پیش » صفت.
پیش بیایید؛ « پیش» قید.
نزدیک رودخانه؛ « نزدیک» حرف اضافه.
ایستگاه نزدیک؛ « نزدیک» صفت.
نزدیک بیایید؛ « نزدیک» قید.
چنان که پیش تر گفته شد ویژگی مشترک بودن بخشی از واژگان فارسی در چند دسته یا مقوله ی واژگانی، موجب غنی تر شدن واژگان می شود.
حروف اضافه ی ساده
حروف اضافه ی ساده حروف اضافه ی اصلی هستند که از یک تکواژ پدید می آیند و به مفاهیم خاص و روابط دستوری مشخص اشاره می کنند. حروف اضافه ی ساده و ویژگی آنها به شرح زیر است:
از ( شامل کارکردهای زیر است):
دانشجویی از دانشگاه تهران؛ « از دانشگاه تهران » وابسته ی حرف اضافه ای در گروه اسمی.
کشاورزانی از نواحی شمال ایران؛ « از نواحی شمال ایران» وابسته ی حرف اضافه ای در گروه اسمی.
برخی از دانشجویان؛ « از دانشجویان » متمم حرف اضافه ای برای « برخی».
انگشتری از طلای سفید.
پر از کتاب؛ « از کتاب » متمم حرف اضافه ای برای « کتاب».
عاقل تر از دوستش.
از کسی پرسیدم؛ « از کسی ».
از خانه تا محل کار؛ « از خانه ».
از کار زیاد خسته می شود؛ « از کار زیاد».
با ( شامل کارکردهای زیر):
- دانشجویی با پیراهن سفید؛ « با پیراهن سفید »
ادات وصفی.
- متفاوت با دیگران؛ « با دیگران» متمم صفت.
- نوشین با شوهرش به سفر رفت؛ « با شوهرش» ادات با مفهوم « همراهی».
- دانشجویی با چند کتاب در پیشش در کتابخانه نشسته بود؛ « با چند کتاب در پیشش » ادات در گروه اسمی « دانشجویی با چند کتاب در پیشش».
- پسنچی با بسته های زیادی آمد؛ « با بسته های زیادی» ادات در گروه فعلی « با بسته های زیادی آمد».
- ث) متمم فعل:
- باید با نادرستی مبارزه کرد؛ « با نادرستی» متمم فعل « مبارزه کردن ».
- برخی نویسندگان با مداد می نویسند؛ « با مداد » ادات ابزار.
- برخی مردم با دوچرخه به سر کار می روند؛ « با دوچرخه » ادات « وسیله ».
- کشاورزان روستا با هم مزارع را می کارند.
پری