معنا ومفهوم عرفانی ذکر حوقله (لا حول ولا قوه الا بالله) چیست؟
درین حد میدانم که ::: لا موثر فی الوجود الا الله ولکل طاعه ومعصیه لا حول ولا قوه الا بالله
از امیر بیان، آقا امیر المؤمنین امام علی (صلوات الله علیه ) پرسیده شده که:
«قَدْ سُئِلَ عَنْ مَعْنَى قَوْلِهِمْ لَا حَوْلَ وَ لَا قُوَّةَ إِلَّا بِاللَّهِ إِنَّا لَا نَمْلِکُ مَعَ اللَّهِ شَیْئاً وَ لَا نَمْلِکُ إِلَّا مَا مَلَّکَنَا فَمَتَى مَلَّکَنَا مَا هُوَ أَمْلَکُ بِهِ مِنَّا کَلَّفَنَا وَ مَتَى أَخَذَهُ مِنَّا وَضَعَ تَکْلِیفَهُ عَنَّا؛
ازآقا امیر المومنین امام علی (ع) در باره معناى«لا حول و لا قوّة الّا باللّه» پرسیدند :
آقا فرمودند : با وجود خدا، مالک چیزى نیستیم، و مالک چیزى نمىشویم جز آنچه او به ما بخشیده است، پس چون خدا چیزى به ما ببخشد که خود سزاوارتر است، وظایفى نیز بر عهده ما گذاشته، و چون آن را از ما گرفت تکلیف خود را از ما بر داشته است. (1)
ناصر الدین شاه قاجار در سفر خراسان به سبزوار که رسید به زیارت حکیم ربانى جناب متأله سبزوارى حاج ملا هادى اسرار، مشرف شد و از آن فیلسوف الهى در ضمن مذاکرات پرسید: مقصود مولوى از این شعر چیست؟
ما همه شیران ولى شیر علم / حمله مان از باد باشد دم به دم
در جواب فرمودند که: «لا حول و لا قوة إلا باللّه» را ترجمه مىکند.(2)
این ذکر مربوط به توحید افعالی است، یعنی هیچ حول و قوهاى نیست. مگر این که از خداوند متعال است؛ اگر چه قیام و قعود، منسوب به ماست، چنان که نماز ما را به این حقیقت سوق مىدهد که: «بحول اللّه و قوته أقوم و أقعد» اما ایجاد افعال به خدای متعال است. پس فعل، اسنادش به توست و ایجادش به او یعنى هیچ چیزى وجود پیدا نمىکند، مگر از موجد که واجب[تعالی] است و وجود مىدهد.
دیدهاى خواهم سبب سوراخ کن / تا حجب را بر کند از بیخ و بن
پس قیام و قعود به ما منسوبند، ولى حول و قوّه از خداوند است. هم چنان که ایجاد خنده و گریه فقط از خداوند است که:
«وَ أَنَّهُ هُوَ أَضْحَکَ وَ أَبْکى»(3) ولى خندان و گریان، من و شماییم، به قول شیخ اجل سعدى:
گر چه تیر از کمان همى گذرد / از کماندار بیند اهل خرد
این بیت اشاره به قول خداوند تعالى است که فرمود:«وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمى»؛(4)
و این تو نبودى انداختى بلکه خدا انداخت.
همچنان که مولوی بدان تصریح کرده که:
تو ز قرآن باز خوان تفسیر بیت / گفت ایزد «ما رمیت إذ رمیت»
گر بپرّانیم تیر، آن نى ز ماست / ما کمان و تیراندازش خداست.
این نه جبر این معنى جبّارى است / ذکر جبّارى براى زارى است.(5)
در عرفان ضمن مباحث فنا می فرمایند:«مقام فناء فى اللّه سه درجه دارد:
درجه اول فناء در افعال است، که در نظر عارف سالک جمله مؤثرات و همه مبادى اثر و اسباب و علل، از مجرّد و مادّى و قواى طبیعیه و ارادیّه، بیهوده و بىاثر شود، و مؤثرى غیر از حق و نفوذ اراده و قدرت حق در کائنات نبیند، و عوامل این عالم را محو و ناچیز در حیطه قدرت نامنتاهى الهى شهود نماید. و در این حال، یأس تمام از همه خلق و رجاء تامّ به حق پیدا شود، و حقیقت آیه کریمه"وَ ما رَمَیْتَ إِذْ رَمَیْتَ وَ لکِنَّ اللَّهَ رَمى" را به عین شهود، بدون شائبه پندار و خیال، عیان بیند، و لسان حال او مترنّم به مقال ذکر کریم "لا حول و لا قوّة الّا باللّه" گردد. و در این مقام بزرگترین قدرتها و نیروهاى مقتدرترین سلاطین عالم امکان، با قدرت و نیروى پشه ضعیف در نظر حقیقت بین او یکى شود. و این درجه را محو گویند...»(6)
خلاصه آنکه همۀ نیرو و قوا و افعال ما در اصل مال خدا و به عَرَض و اعتبار از آن ماست و اگر لحظه ای خداوند این نیرو را از ما بگیرد ما چیزی نخواهیم داشت؛"اگر نازی کند درهم فرو ریزد قالب ها"
پس باید زمزمه کرد که:
دلداده عشقم و نرفتم بیراه / راهى بجز این نیست خدایَست گواه
در هر چه نظر کنم نبینم جز عشق / لا حول و لا قوّة الّا باللّه (7)
پی نوشت ها:
1. نهج البلاغه، هجرت، قم، 1414ق، حکمت 404، ص 547 .
2. علامه حسن زاده آملی، خیر الاثر در رد جبر و قدر و دو رساله دیگر، دفتر تبلیغات، قم، 1379، چ 4، ص 108.
3. نجم(53) آیه 43.
4. نفال (8) آیه 17.
5. جلال الدین بلخی مولوی، مثنوی معنوی، انتشارات پژوهش، تهران بیت 615، ص 31.
6. علامه حسن زاده آملی، هزار و یک کلمه،بوستان کتاب، قم، 1381ش، چ 3، ج2، ص 158.
7. علامه حسن زاده، دیوان اشعار، مرکز فرهنگی نشر رجاء، 1380ش، ص 221.
