روش های عملی "کسب صبر" در آیات و روایات

اگر صبر کنی مقدّرات الهی بر تو جاری می‌شود و مأجور خواهی بود و اگر بی تابی کنی باز هم مقررات الهی بر تو جاری می‌شود و گناهکار خواهی بود.

زندگی انسان در دنیا، آمیخته با مشکلات و تلخی ها و ناکامی های عجیبی است که اگر با سلاح صبر و شکیبائی در مقابل آن بایستد و مقاومت کند به یقین پیروز خواهد شد، و ثمره شیرین صبر و مقاومت خود را خواهد چشید و اگر ناشکیبائی کند و در برابر حوادث زانو زند، هیچ گاه به مقصد نخواهدرسید

تعریف صبر

منظور از صبر همان استقامت در برابر مشکلات و حوادث گوناگون است که نقطه مقابل آن جزع بی تابی، از دست دادن مقاومت و تسلیم شدن در برابر مشکلات است.

در روایات زیادی صبر را بر سه دسته تقسیم کرده اند. مانند این روایت که رسول خدا ـ صلّی الله علیه و آله ـ فرمودند: «الصبّر ثلاث، صبر علی المصیبه و صبر علی الطاعه و صبر علی المعصیه» صبر بر سه گونه است: صبر بر مصیبت و صبر بر اطاعت و صبر بر معصیت.

منظور از «صبر بر اطاعت». ایستادگی در برابر مشکلات اطاعت فرمان خداست. مانند نماز، روزه، حج، خمس و... منظور از «صبر بر معصیت». ایستادگی در برابر شعله های سرکش گناه و شهوات و حفظ ایمان از هیجان های برخاسته از هوا و هوس است، و منظور از «صبر مصیبت». آن است که انسان در برابر حوادث دردناک و ناگوار صبر و شکیبائی را از دست ندهد.

روش های عملی

اموری که باعث صبر انسان در برابر مشکلات می‌شود فراوانند که به بعضی از مهمترین آنها اشاره می کنیم.

1. تقویت پایه های ایمان به خدا: هر قدر ایمان انسان به حکمت و رحمت پروردگار بیشتر باشد، صبر و شکیبائی برایش آسان تر می گردد. ایمان به خدا آنقدر مهم است که می شود به عنوان پایه و اساس کسب صبر در قرآن و روایات نام برد و زیر مجموعه های گوناگونی دارد که به چند تا از آنها اشاره می کنیم.

الف) یاد خدا و گفتن انالله و انا الیه راجعون در مصیبت ها: قرآن کریم می فرماید: « به یقین همه شما را با چیزی از ترس، گرسنگی، زیان مالی و جانی و کمبود میوه ها، آزمایش می کنیم و صابران را بشارت ده آنها که هر مصیبتی به آنها رسد می گویند: ما متعلق به خداییم و به سوی او باز می گردیم آنها کسانی هستند که رحمت های الهی شامل حالشان است و آنها هدایت یافتگانند.» (بقره 155:157) این آیات می فرماید صابران کسانی هستند که هر گاه مصیبتی بر آنها می رسد خود و همه هستی را از آن خدا می دانند و به یاد معاد می افتند لذا مشکلات برای آنها آسان می شود.

 

ب) دعا در هنگام مشکلات: قرآن کریم در سوره بقره داستان گروهی از بنی اسرائیل را بیان می فرماید که به دستور پیامبرشان و به فرماندهی «طالوت» با عده ای بسیار کم امّا مؤمن به جنگ سپاه دشمن که از لحاظ عِدّه بسیار بودند می روند و هنگامی که در برابر جالوت و سپاهیانش قرار می گیرند به جای ترس و جزع با قلبی مملوّ از ایمان رو به طرف درگاه الهی کردند و گفتند: «پروردگارا! پیمانه صبر و شکیبائی را بر ما بریز، گام های ما را استوار فرما و ما را بر جمعیت کافران پیروز فرما» خداوند هم دعای آنها را مستجاب فرمود و آنها را بر سپاه دشمن پیروز گرداند و جالوت به دست حضرت داوود کشته شد، و به این ترتیب آنها درس دیگری از صبر و استقامت در تاریخ از خود به یادگار گذاشتند.

ج) استعانت و کمک جستن از درگاه الهی در سختی ها: قرآن کریم داستان حضرت یعقوب را که اسطوره ای از صبر و شکیبائی است بیان می فرماید: «جاءوا علی قمیصه بدم کذبٍ قال بل سَوَلت لکم انفسکم امراً فصبر جمیلٌ والله المستعان علی ما تقولون»، (یوسف:18): (برادران یوسف) پیراهن او را با خونی دروغین (نزد پدر) آوردند، (حضرت خطاب به فرزندانش) گفت: هوس های نفسانی شما، این کار را در نظرتان زینت داده. من صبر جمیل می کنم و از خداوند در برابر آنچه شما می گوئید یاری می طلبم.

پیامبر اکرم ـ صلّی الله علیه و آله ـ در جواب سؤالی صبر جمیل را چنین توضیح دادند: «هو الذی لاشکوی معه: صبری است که شکایتی در آن نباشد.»(1)

 

د) توکل و اعتماد بر خداوند: قرآن کریم می فرماید ... الذین صبروا و علی ربهم یتوکلون(2) و کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته انجام دادند، آنان را در غرفه هایی از بهشت جای می دهیم که نهرها در زیر آن جاری است. جاودانه در آن خواهند ماند. چه خوب است پاداش عمل کنندگان همانها که (در برابر مشکلات) صبّر (و استقامت) کردند و تنها بر پروردگارشان توکل می کنند.

 

هـ : استعانت و کمک جستن از نماز: قرآن کریم می فرماید: یا ایها الذین آمنوا استعینوا بالصبر والصلوة ان الله مع الصابرین(3)، (بقره:153). «ای افراد با ایمان! از صبر (و استقامت) و نماز کمک بگیرید (تا بر مشکلات فایق آیید). زیرا خداوند با صابران است.

این آیه دارای مفهوم وسیعی است و هر گونه صبر و استقامت را شامل می شود

در این جا این سؤال پیش می آید که چه رابطه ای میان صبر به معنی وسیع کلمه با صلاة (نماز) وجود دارد؟

بعضی از مفسران گفته اند: رابطه آن دو این است که گاه پیمانه صبر انسان لبریز می شود و طاقت او بر صبر کاهش می یابد. این جاست که نماز به او قوت قلب و اراده و توکل بر خدا می بخشد و بدین سان، نیروی صبر از طریق نماز افزایش می یابد. به همین دلیل در حدیثی در مورد امیرمؤمنین ـ علیه السّلام ـ نقل شده: «اذا أهاله أمر فزع، قام الی الصلوة ثم تلی هذه الایة واستعینوا بالصبر والصلوة». هنگامی که امیرمؤمنین ـ علیه السّلام ـ با مشکل مهمی روبرو می شد، به نماز می ایستاد و پس از نماز این آیه را تلاوت می فرمود: استغینوا بالصبر والصلوة (4)

آری، هنگامی که مشکلات بر دوش انسان سنگینی می کند، انسان از طریق نماز به خدا رو می آورد، خود را به قدرت بی پایان و لایزال حق مرتبط می سازد، این کار مقاومت انسان را در برابر مشکلات، چنان افزایش می دهد که به نیرویی شکست ناپذیر تبدیل می شود.

2) مطالعة حالات بزرگان مخصوصاً انبیاء و اولیاء خداوند و تفکر در حالات آنها: قرآن کریم به پیامبر اکرم سفارش می فرماید: «فاصبر کما صبر اوالوالعزم من الرسل...» (احقاف: 35) پس صبر کن آن گونه که پیامبران «اولوالعزم» صبر کردند.

و همچنین داستان های پیامبران گذشته را که در برابر مشکلات و حوادث و دشمنی های کفار و مشرکین خود را به لباس زیبا و پولادین صبر مزیّن کردند تا به مقصودشان رسیدند و نامشان در تاریخ و کتب الهی به عنوان الگوهای ربانی ثبت و ضبط گردید. از جمله آنها حضرت ایوب ـ علیه السّلام ـ که به عنوان یک آزمون بزرگ، گرفتار مصائب عظیمی شد تا درجه شکر گزاری او آشکار گردد و به مقام قرب پروردگار نزدیک تر شود. و به جایی رسید که خداوند در وصف او می فرماید: انا وجدناه صابراً نعم العبد انه اوّاب: «ما ایوب را شکیبا یافتیم، چه بنده خوبی بود که بسیار بازگشت کننده به سوی خدا بود.(5)

هر که اندر راه حق صابر بود               زانکه گفت: الصبر مفتاح الفرج         

صد هزاران کیمیا حق آفرید               کیمیائی همچو صبر آدم ندید(6)

3) توجه به پاداش های عظیم صابران و آثار صبر و پی آمدهای جزع و بی تابی:در قرآن کریم و روایات ثواب صابران بسیار عظیم بیان شده است. خداوند می فرماید: انما یوفی الصابرون اجرهم بغیر حساب.(7) «همانا صابران اجر و پاداش خود را بی حساب دریافت می کنند. تعبیر بی حساب نشان می دهد که خداوند آن قدر به آنها پاداش می دهد که جز او، کسی قادر به حسابش نیست. و هنگامی که فرشتگان برای استقبال ورود مؤمنان به بهشت از هر دری وارد می گردند می گویند: «سلام بر شما! به خاطر صبر و استقامتتان، چه پایان خوبی در این سرا نصیبتان شد!»(8) و خداوند می‌فرماید: والله یحب الصابرین. خداوند صابران را دوست دارد.

امام علی ـ علیه السّلام ـ می فرمایند: اگر صبر کنی مقدّرات الهی بر تو جاری می‌شود و مأجور خواهی بود و اگر بی تابی کنی باز هم مقررات الهی بر تو جاری می‌شود و گناهکار خواهی بود(9) و در حدیث دیگر می‌فرماید: صبر تحقق نمی‌یابد مگر آن که رنج ضد عادت را تحمل کنی.(10) و امام صادق ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: کم صبری رسوائی به بار می آورد(11) و حضرت امیرالمومنین علی بن ابیطالب ـ علیه السّلام ـ می‌فرماید: هر کس صبر را رها کند بی تابی هلاکش کند.(12)

 

نتیجه

از مجموع آنچه در آیات و روایات آمد، می توان نتیجه گرفت که اهمیت صبر و شکیبائی و استقامت بسیار بیش از آن است که ما فکر می کنیم به گفته بعضی از مفسرین صبر در قرآن مجید بیش از هفتاد بار یا نزدیک به صد بار تکرار و تأکید شده این نشان می دهد که صبر برتر از همه فضیلت های اخلاقی است همانطور که نماز برتر از همه فضیلت های عبادی می باشد.

پی نوشت ها:

1. قرطبی، تفسیر جامع الاحکام القرآن، بیروت، انتشارات دارالاحیاء التراث العربیه، 405ه‍ ، ج9، ص151.

2. عنکبوت:59.

3. بقره:153.

4. کلینی، اصول کافی و فروع الکافی، بیروت، انتشارات دارالافنون، ج3، ص 477،‌باب 96،‌(صلاة من خاف مکروهاً).

5. ص:44.

6. مولوی

7. زمر:10

8. رعد:22.

9. محمدی ری شهری، محمد، میزان الحکمة، ترجمه حمید تسخیمی، ‌دارالحدیث، ج 6، حدیث 10112.