عوامل وحدت از منظر قرآن و روایات
اتحاد به معنای یکی شدن، در اصل از ریشه «وحد» به مفهوم یکتایی و یگانگی است. قرآن به مساله اتحاد از دیدگاه اجتماعی آن نگریسته و بر اهمیت اتحاد میان جهانیان، ادیان، مسلمانان و نهاد خانواده تاکید کرده است.
اگر ارزش و اهمیت وحدت توسط علما و بزرگان جهان اسلام و نیز آحاد امت اسلامی به خوبی تبیین و عملی شود مطمئناً راه ورود توطئه های دشمنان اسلام مسدود شده ، امت اسلامی مجد و عظمت واقعی خود را خواهد یافت.
در این نوشته سعی کرده است عوامل وحدت آفرین از منظر قرآن مورد بررسی قرار دهد.
مفهوم اتحاد
اتحاد به معنای یکی شدن، در اصل از ریشه «وحد» به مفهوم یکتایی و یگانگی است.
قرآن به مساله اتحاد از دیدگاه اجتماعی آن نگریسته و بر اهمیت اتحاد میان جهانیان، ادیان، مسلمانان و نهاد خانواده تاکید فرموده است و پیوند میان دل های مومنان را نوعی تصرف الهی می شمارد و برای ایجاد و حفظ وحدت و یگانگی، ارسال پیامبران را به همراه شرایع ضروری می داند و برای برقراری یگانگی و نیز حفظ آن، راهکارهای گوناگونی را پیش بینی کرده است که بخشی از آن، جنبه پیش گیری از تفرقه، و بخشی دیگر به درمان آن ناظر است.
راهکارهای ایجاد وحدت
1- وجه به نقاط مشترک:
مخاطبان دعوت به یگانگی، نقاط مشترکی دارند که قرآن بر این نقاط، انگشت گذاشته و آنان را به یگانه شدن بر محور آن ها فراخوانده است. تاکید بر این که انسان ها همه از خاک آفریده شده (حج/۵) یا از یک پدر و مادر زاده شده اند (حجرات / ۱۳) و این که کرامت انسانی به همه انسان ها متعلق بوده و رنگ و نژاد در آن تاثیر ندارد (اسراء/۷۰) توجه دادن به این نقاط مشترک در یگانگی جهانی است. دعوت از پیروان ادیان آسمانی و اهل کتاب به نقاط مشترک عقیدتی (آل عمران / ۶۴) نیز بدین سبب انجام گرفته است.
2- چنگ زدن به ریسمان الهی:
قرآن کریم در صریح ترین آیه خود، در دعوت به اتحاد، تمام مومنان را به چنگ زدن به ریسمان الهی و پرهیز از تفرقه فرا خوانده است: «واعتصموا بحبل الله جمیعاً و لا تفرقوا» و نیز در آیات ۱۴۶ و ۱۷۵ نساء و ۱۰۱ آل عمران ازتمسک جستن به خداوند، سخن به میان آورده است.
در این که مقصود از ریسمان الهی چیست، مفسران محترم نظرات متعدد ی دارند. قرآن، کتاب و سنت، دین الهی، اطاعت خداوند، توحید خالص، ولایت اهل بیت(ع) و جماعت، وجوهی است که در تفسیر آن گفته شده است. برخی نیز مفهوم حبل الله را شامل همه این معانی دانسته اند.
به نظر می رسد که شاید نزدیک ترین تفسیر برای این واژه حبل الله ، قرآن کریم است؛ چنان که در روایتی از رسول اکرم (ص) قرآن کریم به عنوان ریسمان الهی کشیده شده میان آسمان و زمین معرفی شده است:
کتاب الله هو حبل الله الممدود من السماء الی الارض. معرفی قرآن به صورت ثقل اکبر در روایت معروف ثقلین نیز موید این مدعا است؛ چنان که قرآن، خود از مومنان خواسته است تا در منازعات و اختلافات خود، به خداوند رجوع کنند:
«فان تنازعتم فی شیء فردوه الی الله» و این رجوع الی الله در روایت حضرت امیرالمومنین امام علی (ع) به معنی رجوع به قرآن بیان شده است.
بنابراین علاوه براین که قرآن کریم محور یگانگی و وحدت است می تواند قوی ترین عامل حل اختلافات میان مردم جهان بویژه مسلمانان باشد .
بسیار روشن است دلیل چنین توانی و نقش آفرینی قرآن کریم در ایجاد وحدت و اتحاد قویم آن است که قرآن کریم علاوه بر اینکه همه را به یگانگی و وحدت و پرهیز از جدایی و فرقت دعوت می کند . یک نظام بسیارمستحکم عقیدتی، اخلاقی و عملی روشن برا ی هدایت و تربیت بشریت ترسیم وعنایت می فرمایید که هر انسانی بر آن عمل نمایید چنین توانایی درونی و روحی و جسمی او شکوفا و رشد خواهد کرد در حد اعلی و احسن قادر به تعامل و تعاون و همدلی و همکاری با دیگران خواهد بود .
۳- مراجعه به سنت پیامبر (ص(
افزون بر آن که قرآن، وجود مبارک و مقدس پیامبر اکرم (ص) را محوری برای همبستگی و یگانگی مسلمانان معرفی می فرماید (آل عمران/ ۱۵۹) مراجعه به سنت آن حضرت را نیز راهکاری برای ایجاد وحدت و حفظ یگانگی معرفی کرده است:«فان تنازعتم فی شیء فردوه الی الله و الرسول».
پیامبر (ص) با توجه به عهده دار بودن سمت شرح و تبیین قرآن در کنار مقام رسالت (نحل/۴۴)، افزون بر آن که خود می تواند برطرف کننده منازعات و مشاجرات باشد و بدین سبب پذیرش داوری وی مورد تاکید قرآن است (نساء/۶۵)،
سنت آن حضرت به عنوان شارح قرآن می تواند ابهامات و اشتباهات در فهم قرآن را که خود ممکن است زمینه ساز پراکندگی باشد، برطرف کند؛ چنان که حضرت امیر (ع) برای نشان دادن اشتباه خوارج در کج فهمی از آیه «ان الحکم الا الله» از ابن عباس می خواهد که با سنت پیامبر اکرم (ص) با آنان به محاجه بپردازد.
۴- مراجعه به اهل بیت (ع)
قرآن از امامان اهل بیت (ع) با عنوان «اولی الامر» یاد کرده و اطاعت آنان را در جهت اطاعت خدا و رسول و سخن آنان را حجت دانسته است:
«اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولی الأمر منکم» بدین سبب از مسلمانان خواسته است تا در موارد اختلاف میان خود یا فهم دین، به آنان مراجعه کنند:
«ولو ردوه الی الرسول و الی اولی الأمر منهم لعلمه الذین یستنیطونه منهم» و یکی از عوامل معرفی اهل بیت در جایگاه ثقل اصغر در روایت ثقلین از سوی پیامبر(ص) نقش مؤثر آنان در ایجاد و حفظ یگانگی بوده است؛
چنان که هشام بن حکم در حضور امام صادق(ع) در مناظره ای با مرد شامی، ضرورت وجود امام معصوم (ع) را همراه با قرآن و سنت در رفع اختلافات ثابت کرد. در برخی از روایات، مقصود از ریسمان در آیه «... الا بحبل من الله و حبل من الناس» امام علی(ع) و سایر امامان معصوم (ع) معرفی شده است.
۵-امر به معروف و نهی از منکر:
قرآن، پس از فراخوانی مسلمانان به چنگ زدن به ریسمان الهی و پرهیز از تفرقه، از آنان می خواهد که به انجام امر به معروف و نهی از منکر قیام کنند: «و لتکن منکم امه یدعون الی الخیر و یأمرون بالمعروف و ینهون عن المنکر» و بی درنگ، به آنان هشدار می دهد که به سان پیروان ادیان پیشین که در دینشان دچار چند دستگی شده اند، پراکنده نشوند: «ولا تکونوا کالذین تفرقوا» این امر نشان می دهد که امر به معروف و نهی از منکر، نقش ویژه ای در برقراری اتحاد و نیز جلوگیری از تفرقه ایفا می کند.
برخی مفسران، این نقش را چنین تبیین کرده اند که اعتصام به حبل الله، امت را به مثابه جان قرار می دهد و دعوت به خیر، این اصل را تغذیه می کند و امر به معروف حافظ و پشتیبان آن است. از نگاه برخی دیگر، امر به معروف و نهی از منکر، پوششی اجتماعی برای محافظت جمعیت است و حفظ وحدت اجتماعی بدون نظارت عمومی ممکن نیست.
فخر رازی بر این باور است که اجرای امر به معروف و نهی از منکر به قدرت نیاز دارد و قدرت، به الفت و یگانگی منوط است. افزون بر آن، پذیرش چنین نقش مؤثری برای این دو فرضیه الهی، بدان سبب است که پراکندگی در دین و چند فرقه شدن، یا ناشی از اشتباه در فهم متون دینی است یا از هواپرستی افراد و گروه ها سرچشمه می گیرد و امر به معروف و نهی از منکر به صورت نظارت اجتماعی می تواند مانع رهیافت و رواج چنین انحرافاتی باشد؛ همان گونه که قرآن، عامل تفرقه را نادانی نمی داند، زیرا معتقد است: پس از آمدن ادله و براهین پراکنده شده اند؛ بدین جهت گفته شده است که اگر میان یهود، انجام این فریضه رواج داشت، پراکندگی میانشان رخ نمی نمود.
۶- مراعات حقوق برادری:
قرآن، مؤمنان را به مثابه جان های یک دیگر دانسته، از آنان می خواهد که به خویشتن عیب نگیرند: «ولا تلمزوا أنفسکم» و بر حرمت سوءظن، حرمت تجسس، (حجرات/۱۲) و تهمت های ناروا، (نور/۲۳) پای فشرده و غیبت کردن مؤمن را به مثابه خوردن گوشت مرده برادر خود دانسته است: (حجرات/۱۲)، و به سبب هم سویی چنین پیوندی با اراده الهی، راه مؤمنان را محور حق برشمرده و عدم پیروی از راه آنان را هم سنگ مخالفت با پیامبر(ص) دانسته است (نساء ۱۱۵)، قرآن از مؤمنان خواسته است تا به سان بهشتیان، کینه ها از دل هایشان زدوده شود (حجر/۴۷)، و درون جانشان به هم مهر ورزند و از خداوند، بخشیدن برادران دینی را پیش از خود و نیز زدودن کینه درباره برادران دینی را بخواهند: «ربنا اغفر لنا و لاخوننا الذین سبقونا بالایمن و لا تجعل فی قلوبنا غلاّ للذین ءامنوا» در روایات اسلامی بر اهمیت پیوند برادری و کوشش برای استحکام آن با انجام اموری چون به دیدار هم رفتن، هدیه دادن و... نیز حقوق برادران ایمانی تأکیدهای فراوانی شده است. در روایتی از امام کاظم(ع) برای برادر ایمانی، هفت حق معرفی شده که با عدم مراعات هر یک از آن ها، از ولایت الهی خارج می شود.
۷- اصلاح ذات البین:
به رغم وجود عناصر اتحاد هم چون وحدت عقیده، رهیافت اختلاف و منازعه میان برادران ایمانی تا حدی طبیعی و جزو رهاوردهای زندگی اجتماعی است. این اختلاف می تواند در اعتراض به چگونگی تقسیم بیت المال باشد (انفال/۱) یا بر سر اموری که تا سرحد صف آرایی و جنگ در برابر یک دیگر منتهی شود: (حجرات/۹)؛ اما قرآن برای مقابله با چنین اختلافاتی و به منظور ماندگاری یگانگی پیشین مؤمنان، از آنان خواسته است تا برای اصلاح میان برادران دینی و رفع منازعه مداخله (حجرات/۹) و در صورت ایجاد کدورت، خود به اصلاح فیمابین اقدام کنند: (انفال/۱)؛ چنان که برای رفع اختلاف در نهاد خانواده، پا درمیانی داوری از دو طرف را برای اصلاح میان زن و شوهر پیشنهاد می کند: (نساء/۳۵). در روایات بسیاری بر اهمیت و جایگاه اصلاح ذات البین تأکید شده و حضرت امیر(ع) در وصیت نامه خود با استناد به روایت رسول اکرم(ص) آن را برابر با یک سال نماز و روزه دانسته است.
۸- برنامه های عبادی:
در اسلام، تشریع عبادات به گونه ای انجام گرفته که فرد و اجتماع را خواسته یا ناخواسته به همگرایی و یگانگی عملی فرامی خواند.
الف) دعا:
قرآن، افزون بر دعوت از مؤمنان به مناجات با خداوند(غافر/۶۰)، خود، در بردارنده عالی ترین مضامین دعا است و بررسی مضامین این دعاها نشان می دهد که غالب آن ها به صورت جمع ارائه شده است؛ نظیر آیات ۱۹۱تا ۱۹۴ آل عمران سفارش به دعا برای چهل مؤمن پیش از دعا برای خود، از آن حکایت دارد که اسلام به روح یگانه نگریستن امت، تأکید فراوان دارد.
ب) نماز:
نماز، نماد عبادت در اسلام است و هر مسلمان وظیفه دارد در شبانه روز، ده بار سوره فاتحه را که جامع و هم سنگ همه قرآن است، در نمازهای خود قرائت کند. با آن که کلمات این سوره از زبان یک شخص ادا می شود، در خطاب های آن، از ضمایر و هیئت جمع استفاده شده است؛ نظیر «ایاک نعبد و ایاک نستعین¤ اهدنا الصراط المستقیم»؛ چنان که از مسلمانان خواسته شده است هنگام نماز، همگی رو به کعبه بایستند (بقره/۱۴۴). این امر نشان می دهد که قرآن درپی ایجاد روح هم گرایی و جمع نگری در دل هر مسلمان است؛ هرچند که تنها به نماز ایستاده باشد.
ج) نماز جماعت:
تأکید بر حضور در مساجد و برقراری نماز جماعت: «و ارکعوا مع الرکعین» و نیز نوید دادن ثواب های فراوان به اقامه آن در روایات، از جمله برنامه های عبادی اسلام برای ایجاد هم گرایی است.
د) نماز جمعه:
قرآن بر پایی نمازجمعه و رها ساختن تمام کارها از جمله بیع برای ادای آن، تأکید کرده است (جمعه/۹). بدون تردید، حضور در نماز جمعه در هفته یک بار در کنار حضور روزانه در نماز جماعت، راه کاری برای ایجاد پیوند و یگانگی بیش تر مؤمنان به شمار می رود و تأکید بر حضور مؤمنان در اجتماعات، به همین امر ناظر است.
هـ) مناسک حج:
قرآن یکی از حکمت های وجوب حج را مشاهده منافع از سوی مسلمانان دانسته است: «لیشهدوا منفع لهم». پیداست که از مهم ترین منافع موردنظر در این آیه، استحکام هرچه بیشتر پیوند برادری و یگانگی میان مؤمنان و نشان دادن قدرت آنان در صورت حفظ این یگانگی است. چنان که حرمت جدال و منازعه در حج (بقره/۱۹۷) و بر تن کردن لباس های یک رنگ و ساده احرام و انجام مناسک حج همزمان و در کنار یک دیگر، همین هدف را دنبال می کند.
