جایگاه بهداشت در اسلام

جایگاه بهداشت در اسلام

سلامتی و حفظ تندرستی در اسلام

دین مقدس اسلام، دین اکمل خاتم الرسل محمد بن عبدالله صلی الله علیه و آله ، حاوی نکات غنی و ظریف از بهداشت کامل در زندگی فردی و اجتماعی است و عمل به این توصیه های بهداشتی، ضامن سلامت فردی و اجتماعی اوست. البته در اسلام، حفظ تندرستی، این نعمت ارزشمند الهی بر همگان واجب است و حضرت رسول اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید: «دو نعمت است که مردم قدر آن را نمی دانند: یکی سلامتی و دیگری جوانی». چون تندرستی از بزرگ ترین نعمت های خداوند متعال است، باید در حفظ آن بکوشیم و پیش از آنکه بستر بیماری را در آغوش بگیریم، به اصول بهداشتی توجه و با حفظ بهداشت خصوصی و عمومی و روانی از ایجاد بیماری تا حد توان پیش گیری کنیم.

پیام متن:

توجه به سلامتی، به عنوان نعمتی ارزشمند.

بهداشت فردی

بهداشت فردی عبارت است از نظافت شخصی؛ از نظر پوست بدن، دست ها، ناخن ها، پاها، موی سر، دندان ها، دیگر اعضای بدن، لباس و وسایل شخصی.

دست ها بر اثر تماس با برخی اشیا که بیشتر استفاده می شود، مانند: اجزای داخل وسایل نقلیه، درب ها، پول و غیره و یا با انجام کارهایی چون: توالت رفتن، باغبانی، دست زدن به حیوانات و تماس با بیماران، آلوده می شوند. از این رو، برای حفظ سلامتی، شستن دست ها با آب و صابون پس از این گونه موارد و پیش از پرداختن به کارهای حساس، بسیار لازم است.

پیام متن:

شستن دست ها پیش از انجام هر کاری.

بهداشت پوست بدن

برای تمیزی پوست بدن، باید همیشه بدن را با آب و صابون شست وشو داد تا پوست از وجود چرک و کثافات پاک شود و تازگی و نرمی خود را باز یابد و به وظیفه زیستی خود عمل کند. اما مهم ترین اصولی که در استحمام کردن باید رعایت کرد، عبارتند از:

1. استحمام، بلافاصله پس از صرف غذا صحیح نیست.

2. لازم است افراد برای استحمام، از دوش استفاده کنند، استفاده از خزینه درست نیست و باعث انتشار بیماری های پوستی می شود.

3. بنابر دستور اسلام، نباید از آبی که دیگری خود را شسته است، حمام کرد.

4. باید از تمیزبودن آب مصرفی مطمئن بود.

5. از وسایل شخصی استحمام استفاده شود؛ زیرا استفاده از وسایل دیگران از قبیل: شانه، لیف و... موجب انتشار بیماری می شود.

پیام متن:

1. استفاده از وسایل شخصی؛

2. استحمام مرتب.

بهداشت دهان و دندان

دهان، عضوی مهم از بدن برای انجام بسیاری کارهاست. نرم کردن غذا به وسیله دندان ها، به وظیفه دستگاه گوارش در هضم غذا بسیار کمک می کند و کسانی که دندان های سالمی ندارند، به سوءهاضمه و یا دیگر ناراحتی های داخلی دچار می شوند. ازاین رو،باید برای نگهداری درست دندان ها بکوشیم. برای این کار لازم است پس از صرف غذا دندان ها را مسواک بزنیم تا ذرات غذا از لابه لای دندان ها خارج شوند، اگر مسواک در دسترس نباشد، دهان باید با آب تمیز شسته شود. برای تمیزکردن لای دندان ها نیز، استفاده از نخ دندان توصیه می شود.

سالم بودن لثه ها برای سلامت دندان ها اهمیت بسزایی دارد. از تحریک لثه ها به وسیله سنجاق، چوب کبریت و یا اشیای نوک تیز باید خودداری کرد. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله درباره بهداشت دهان و دندان می فرماید:

لَوْ لا اَنْ اَشُقَّ علی امّتی لَاَمَرْتُهم بالسَّواکِ فی کُلّ الصلاة.

اگر ترس از زحمت و مشقت نبود، مسواک را برای هر نماز بر پیروانم واجب می کردم.

پیام متن:

1. نگهداری از دهان و دندان؛

2. پرهیز از ابزارهای غیربهداشتی برای تطهیر دندان ها.

بهداشت از دیدگاه قرآن

اسلام، راهنمای مطمئن انسان در تمام ابعاد زندگی، درباره اصول کلی طب و بهداشت نیز دستوراتی به مسلمانان می دهد. قرآن مجید برخی امور را حرام و بعضی دیگر را مباح و حلال دانسته است که به طور مسلم، همه این سفارش ها بنابر حکمت خاص خود و با توجه به وضع جسم و جان انسان تشریح شده اند. هر آنچه در قرآن، حرام شناخته شده است، بی شک از لحاظ مادی یا معنوی برای مردم زیانبارند و هر چیزی که در قرآن، از آن به حلال و مباح یاد می شود، بر صحت جسم و روح تأثیرگذار است. قرآن کریم آدمی را از زیاده روی در تغذیه نهی کرده و فرموده است:

کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا إِنَّهُ لا یُحِبُّ الْمُسْرِفینَ. (اعراف: 31)

بخورید و بیاشامید، اما اسراف نکنید که خداوند اسراف کنندگان را دوست ندارد.

مضمون این آیه از مهم ترین دستورات بهداشتی اسلام است و بنابر تحقیقات دانشمندان نیز سرچشمه بسیاری از بیماری ها، مصرف اضافی غذاست که در واقع، بار سنگینی برای قلب و دیگر دستگاه های بدن بوده و زمینه ای برای شروع انواع ناراحتی های جسمی می باشد. ازاین رو، نخستین گام برای درمان بسیاری از بیماری ها، تصمیم جدی داشتن برای رعایت این توصیه اسلام است تا جسم و روحی پاک و سالم داشته باشیم.

پیام متن:

پرهیز از پرخوری، از دیدگاه قرآن.

بهداشت بدن از نظر قرآن

قرآن مجید پیروان خود را برای زیستن در محیطی پاک و مطمئن به حفظ بهداشت فردی و اجتماعی فرا می خواند. خداوند پس از بعثت پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله به او می آموزد که «وَ ثِیابَکَ فَطَهِّرْ؛ جامه خود را پاکیزه ساز». (مدثر: 4) و بر آن اساس، امت او را به دین خود دعوت می کند و در ستایش پاکان می فرماید: «إِنَّ اللّهَ یُحِبُّ التَّوّابینَ وَ یُحِبُّ الْمُتَطَهِّرینَ؛ خداوند توبه کنندگان را دوست دارد و پاکان را نیز دوست دارد». (بقره: 222)

قرآن به نقش آب در پاکیزگی نیز اشاره می کند و می فرماید: «وَ أَنْزَلْنا مِنَ السَّماءِ ماءً طَهُورًا؛ از آسمان آبی فرو فرستادیم که پاک و پاک کننده است». (فرقان: 48)

در حقیقت، سفارش اسلام برای وضوساختن پیش از هر نماز واجب و مستحبی در شبانه روز و یا غسل های واجب و مستحب، دلیل محکمی بر اهمیت پاکیزگی و نظافت، در آموزه های اسلام است. هنگام غسل و وضو واجب است که آب به سطح پوست برسد که این دقت، تمیزی بدن را به حد کافی در پی دارد، خداوند در سوره مائده، آیه 6 می فرماید:«خداوند نمی خواهد مشکل برای شما ایجاد کند، بلکه می خواهد شما را پاک سازد و نعمت خود را بر شما تمام کند، شاید شکر او را به جا آورید».

پیام متن:

نظافت لباس و بدن.

طب و بهداشت در احادیث

احادیثی که از پیامبر صلی الله علیه و آله و پیشوایان معصوم علیهم السلام نقل شده است، سرشار از مسائل و دستورات پزشکی، از جمله درباره سلامت، بیماری، بهداشت فردی و روانی و اجتماعی و خواص برخی میوه ها و سبزی ها و دیگر موضوعات، مربوط به پزشکی است.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمود: «اَلْمِعْدَةُ بَیْتُ الدّاء وَ الْحِمْیَةُ رَأْسُ کُلِّ دَوا؛ معده خانه هر بیماری است و پرهیز سرسلسله هر دارو و درمانی ست».

علم پزشکی ثابت کرده است که ریشه هر مرض مزمن، اختلالات جهاز هاضمه است که بر اثر پرخوری و یا خوردن غذاهای ناسازگار و ناسالم پدید می آید. معده کانون بیماری هاست؛ زیرا انرژی را به صورت خون در می آورد و خون اگر مسموم و ناسالم باشد، بیماری تولید می کند.

پیام متن:

پرهیز از پرخوری در روایت ها.

بهداشت روانی در اسلام

در متون اسلامی روح و روان واقعیتی انکارناپذیر است. آفرینش روان، از آنِ خداست و حیات آن ابدی ست. از دیدگاه قرآن، انسان ترکیبی از ماده و روان است و شرافت انسان، به روان اوست.

معنای لغوی بهداشت روانی، سالم نگهداشتن آن از هر گونه آسیب است و همچنین در ایجاد آمادگی برای سازش منطقی با پیشامدهای مهم زندگی در محیط خانه، مدرسه، دانشگاه، محیط کار و... بسیار راهگشاست.

احترام به شخصیت و حیثیت انسان بر همگان واجب است و تا زمانی که ارزش و جایگاه افراد نادیده گرفته شود، سلامت فکر، تعادل روان و بهبود روابط انسانی تحقق نخواهد یافت.

بهداشت روانی عبارت است از: تأمین سلامت فکر و روان در جهت سازگاری فرد با خود و با محیط زندگی، قدرت پذیرش واقعیت های موجود و شکوفایی استعدادهای بالقوه خویش.

پیام متن:

1. حقیقت روح و روان در اسلام؛

2. تعریف بهداشت روانی.

معیارهای بیماری و سلامت روانی در مکتب اسلام

در مکتب کمال یافته اسلام، معیارهای بیماری روانی و حداقل سلامت روانی و نیز معیارهای ایده آل تعریف شده اند. معیارهای بیماری، در تشخیص آن کمک کننده اند و از نظر حقوقی و جزایی مورد توجه قرار می گیرند.

نکته جالب در متون اسلامی این است که تظاهرات اختلال روانی را، به عنوان بیماری می پندارند و تاز زمانی که نشانه های قطع ارتباط با واقعیت ذهنی آنان، یعنی جنون وجود دارند، فرد از انجام تکالیف مذهبی معاف است و حق دخالت در دارایی خویش را ندارد، ولی پس از رفع علامت ها می تواند انجام امور عادی خویش را بر عهده گیرد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله استفاده از واژه «مجنون» را برای افرادی که تظاهرات روانی دارند، ناصحیح می داند و آنها را فقط بیمار می خواند. در روایتی از حضرت علی علیه السلام نقل است:

رسول خدا بر جمعی گذشت و فرمود: برای چه گرد هم فراهم شده اید؟ عرض کردند: یا رسول الله مرد دیوانه ای است که غش می کند و ما بر گرد او جمع شده ایم. رسول خدا فرمود: این دیوانه نیست، بلکه بیمار است. پس فرمود: آیا شما را از دیوانه حقیقی آگاه کنم؟ عرض کردند: بلی یا رسول الله! فرمود: دیوانه آن است که از روی تکبر راه رود، با گوشه چشمش نگاه کند، شانه های خود را از سر بزرگی بجنباند و با آنکه گناه می کند، آرزوی بهشت دارد، مردم از شرش آسوده نیستند و به خیرش امیدی نیست و او دیوانه است.

پیام متن:

تعیین معیارهای بیمار روانی، از منظر پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله .

نقش مذهب در بهداشت روانی

مذهب همواره در بهداشت روانی و تعلیم و تربیت آدمی و زندگی فردی و اجتماعی او، منشاء خیر و نیکی بوده است. بر این اساس که جامعه از افراد خود انتظار دارد از دستورات دینی خود پیروی و با ایمان و اعتقاد کامل مذهبی زندگی کنند. احساس امنیت روانی، بر تأمین سلامت روان انسان بسیار تأثیرگذار است و این احساس، خود ناشی از جایگاه مثبت اجتماعی اوست.

از نشانه های روان سالم در انسان بالغ، داشتن ایمان قوی است. بسیاری از عالمان و فیلسوفان بر این عقیده اند که یگانه مانع تحقق خواهش های نفسانی، نیروی ایمان و باورهای دینی است.

افراد متدین، از مشکلات و پیشامدها نمی هراسند و با اراده محکم و توکل به خدا، شکیبایی پیشه می کنند و با علم و ایمان به حل مشکل می پردازند.

امام جعفر صادق علیه السلام صفاتی را برای شخص با ایمان برشمرده است که آراستگی به این صفات، افراد را در برابر آسیب های روانی اجتماعی مقاوم می سازد، از آن جمله اند:

1. متانت و استواری در برابر حوادث؛

2. صبر و شکیبایی در گرفتاری ها؛

3. شکرگزاری در نعمت؛

4. قناعت به روزی ای که خداوند داده است؛

5. روانداشتن ستم بر دشمنان؛

6. تحمیل نکردن خود بر دیگران؛

7. تأمین آسایش دیگران با تحمل سختی ها.

پیام متن:

نقش ایمان در تعادل روانی.

نقش مذهب در پیشگیری از بیماری های روانی

بنابر نظر روان شناسان، بیشتر بیماری های روانی ناشی از فشارهای زندگی، در میان افراد بی دین یا سست ایمان دیده می شود. ازاین رو، یکی از پی آمدهای ناگوار زندگی عصر ما که بر اثر ضعف ایمان پدید آمده است، افزایش بیماری های روانی و عصبی است.

ایمان و اعتقاد مذهبی، نقش مهمی در تقویت روان انسان ها دارد و به نسبت افزایش ایمان درونی افراد، آسیب های روانی و اجتماعی کمتری خواهند دید. اصل بهداشت روانی نیز بر این است که چگونه باید از بروز بیماری های روانی پیشگیری کنیم و این مهم تحقق نمی یابد، مگر در سایه اعتقاد و ایمان والای الهی.

بر اساس یافته های برخی متخصصان، درمان ریشه ای بیشتر بیماری های روانی، از طریق مذهب امکان پذیر است. مذهب درمانی، یکی از راه های درمان بیماری های روانی شناخته شده است. روان شناسان جهان اسلام به ویژه ایران، در پرتو دستورهای مذهبی و با مددخواهی از قرآن کریم، روش های مناسبی را برای تسکین و درمان مشکلات روانی معرفی می کنند که برای درمان بیماری های روان مؤثر است.

پیام متن:

ضعف ایمان و گرایش مذهبی، منشاء بیماری های روانی.

رهنمودهای قرآنی برای تسکین و درمان بیماری های روانی

1. درمان، با ذکر و یاد خدا: «أَلا بِذِکْرِ اللّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ؛ آگاه باشید که با یاد خدا دل ها آرامش می یابد». (رعد:28)

از بهترین راه های اساسی درمان روان، ذکر خداست؛ زیرا ذکر قلب ها را جلا می دهد، ترس و نگرانی را می زداید و احساس امنیت درونی در فرد به وجود می آورد، به عبارت دیگر یاد خداوند هر گونه نا امنی را به امنیت و دشمنی را به محبت و اضطراب را به آرامش تبدیل می کند. همچنین فرد افسرده که ناامیدی سراپای وجودش را فراگرفته است، می پندارد که کسی او را درک نمی کند، ولی همین فرد در حضور خدا احساس آرامش می کند و همواره خداوند را با خود همراه می داند، به حدی که یقین می یابد در تنهایی نیز خدا او را رها نخواهد ساخت. خداوند کریم در قرآن فرموده است: «پس یاد کنید مرا تا یاد کنم شما را». (بقره: 148)

2. درمان، با خواندن قرآن و دع

وَ نُنَزِّلُ مِنَ الْقُرْآنِ ما هُوَ شِفاءٌ وَ رَحْمَةٌ لِلْمُوءْمِنینَ وَ لا یَزیدُ الظّالِمینَ إِلاّ خَسارًا. (بنی اسرائیل:85)

و نازل می نماییم در قرآن آنچه را آن شفا و رحمت است برای مؤمنین و نمی افزاید ستمکاران را جز زیان.

علامه طباطبایی رحمه الله در تفسیر این آیه شریفه اشاره به این مطلب دارد که اگر قرآن را به منزله شفا بدانیم، پس باید امراضی وجود داشته باشند که شفای آنها از طریق قرآن صورت پذیرد؛ همان گونه که دارو اثر شفابخشی برای بیماری ها دارد. بنابراین چنانچه نفس انسان به مادیت گرایش یابد و اسیر هوی و هوس های مادی گردد، درمان این بیماری او جز به مدد قرآن امکان ندارد.

پیام متن:

یاد خدا، درمان دردها و شفای بیماری ها.

3. درمان، با توبه کردن: در برخی بیماری های روانی، بیمار احساس گناه و تقصیر شدیدی نسبت به اعمال گذشته خود دارد و خود را خطاکار محض می داند. حتی بیمارانی هستند که مرتکب گناه و خطایی نشده اند، ولی بر اثر پیشروی احساس گناه، درونشان بیمار شده است. به طور مثال: فرد افسرده فقط به گذشته خود می نگرد و در تفسیر رخدادهای گذشته خود را مقصر می داند و یا فرد وسواس، ناخواسته خود را آلوده و گناهکار حس می کند و از روی وسواس کارها را تکراری انجام می دهد تا خود را پاک پندارد. گروهی از بیماران که درواقع گناهکارند و از کرده خود پشیمان و به اضطراب و نگرانی دچار شده اند، بهتر است با توسل به توبه و بازگشت به خداوند به تطهیر روانی برسند تا از شرم ساری گناه نیز برهند.

توبه، یعنی پشیمانی از عمل ناشایست که پس از آگاهی درست به نفسِ کار این تصمیم گرفته می شود. آدمی با توبه، با هوس ها می ستیزد و سرانجام آن بازگشت نفس به اعتدال و درنتیجه سلامت روانی است.

پیام متن:

تطهیر روانی در پرتو توبه و بازگشت.

وراثت و بیماری روانی

برخی بیماری های روانی جنبه وراثتی دارند که این نوع بیماری ها یا با ژن پدر و مادر یا نسل های گذشته به فرد منتقل شده اند و یا اینکه زمینه مبتلاشدن به بیماری را در فرد ایجاد کرده اند. چنانچه بیماری فرد از نوع ژنتیکی باشد، برخورد خانواده با او باید بر اساس روش های اسلامی و انسانی باشد و اگر شخص زمینه مبتلاشدن به بیماری را دارد، برماست که با الهام از رهنمودهای قرآن کریم و ائمه اطهار علیهم السلام در ایجاد محیطی مناسب و صمیمی برای رفع تمامی نیازهای فرد و کمک به سلامتی او بکوشیم. گاهی لازم است بیماران از داروهای اعصاب استفاده کنند، در چنین مواردی بیماران باید در کنار مصرف دارو با مطمئن بودن به درمان خویش و با توکل به خداوند متعال به درمان خود ادامه دهند و با پیروی از تعالیم اسلامی، در جهت تزکیه نفس خویش فعالانه قدم مثبت بردارند.

پیام متن:

استفاده از داروها و کشفیات طبیعی برای بیماران ژنتیکی. 

پدید آورنده : اکرم حسین زاده ، 

شکیباسادات جوهری