چرا کوفیان امام را تنها گذاشتند؟
همه شما علیه من عصیان می ورزید و سخنان مرا گوش نمی دهید؛ عطاهاى شما از مال حرام فراهم آمده و شکم هایتان از حرام انباشته شده است و این باعث مُهر خوردن بر دلهایتان گشته است
با فرا رسیدن ایام عزا و سوگواری امام حسین (ع) و همچنین برنامه سخت دشمنان اهل بیت (ع) برای شبهه افکنی و کم اثر جلوه دادن قیام عاشورا ، برآن شدیم تا به تعدادی از سؤالات و شبهات مختلف در سلسله پرسش هایی عاشورایی پاسخ دهیم .
یکی از مواردی که در تاریخ شیعه بسیار اهمیت دارد، بحث حرکت امام حسین (ع) از مدینه به سمت مکه و سپس حرکت از مکه به سمت کوفه است. قیام امام حسین (ع) به نقطه عطفی در تاریخ شیعه و اسلام است. زیرا این حرکت باعث حفظ اسلام واقعی از انحرافات ایجاد شده در زمان بعد از رسول خدا (ص) می باشد .
در ایام اقامت امام حسین(ع) در مکّه (دهم ماه رمضان سال ۶۰ ق) آغاز شد.(۱) و از جهت فراوانى به مقدارى رسید که به حق می توان از آن به نهضت نامه نگارى یاد کرد. ظرف این چند روز، این حرکت به مرحله اى رسید که در روز به طور متوسّط ششصد نامه به امام(ع) می رسید؛ به گونه اى که تعداد نامه ها به دوازده هزار نامه رسید.(۲). با مطالعه و بررسى اجمالى اسامى و امضاهایى که در ذیل برخى از نامههاى به جا مانده به دست رسیده و با توجه به قرائن، مىتوان به این نتیجه رسید که نامه نگاران از یک طیف خاص نبوده و گروههاى مختلف با گرایشهاى بسیار متفاوت را در بر می گرفته است؛ به گونه اى که در میان آنها نام شیعیان خاصّى همچون سلیمان بن صرد خزاعى، مسیّب بن نجبه خزارى، رفاعة بن شداد و حبیب بن مظاهر دیده مىشد.(۳)
در نقطه مقابل افرادى از حزب اموى ساکن در کوفه، همانند
• شبث بن ربعى (که بعدها مسجدى به شکرانه کشته شدن امام حسین(ع) بنا کرد)(۴)
• حجّار بن ابجر (که در روز عاشورا در حالىکه از سرداران سپاه عمر بن سعد بود، نامه خود به امام(ع) را انکار کرد.(۵)
• یزید بن حارث بن یزید (او نیز نامه خود به امام(ع) را در روز عاشورا انکار کرد
• عزرة بن قیس (فرمانده سپاه اسب سوار در لشکر عمر بن سعد.(۷)
• عمرو بن حجاج زبیدى (مأمور شریعه فرات همراه با پانصد سوار به منظور جلوگیرى از دسترسى امام(ع) به آب (۸)
در فهرست آنها دیده می شد که اتفاقاً شورانگیزترین نامه ها را نیز اینان نگاشتند و به امام(ع) گزارش لشکرى آماده (جند مجنّد) را دادند!(۹)
اما به نظر می رسد اکثریت نامه نگاران را - که در تاریخ نامى از آنها برده نشده است - توده مردمى تشکیل می دادند که عمدتاً به دنبال منافع مادى خود بودند و به آن سمتى می رفتند که احساس مىکردند باد به آن طرف می وزد.
. اینان گرچه در بحرانها، توان رهبرى بحران را ندارند؛ امّا موجى عظیماند که موج سوار ماهر، مىتواند با تدبیرهاى خود، به خوبى از آنان بهره گرفته و با سوارى گرفتن از آنها، به مقصد خود برسد
. به احتمال فراوان اکثریت هجده هزار بیعت کننده با مسلم را نیز اینان تشکیل مىدادند که به مجرّدى که دنیا و منافع خویش را در خطر دیدند (با سیاست عمر ابن زیاد) خود را از سپاه مسلم کنار کشیده و او را یکه و تنها در کوچههاى کوفه رها کردند همینها هستند که در سخن مجمع بن عبداللَّه عائذى خطاب به امام(ع) چنین معرفى شدهاند: «... و اما سائر الناس بعد فانَّ افئدتهم تهوى الیک و سیوفهم غداً مشهورة علیک ...»؛ تاریخ طبرى، ج ۴، ص ۳۰۶. «توده مردم دلهاىشان به سوى تو متمایل است و اما فردا شمشیرهاىشان علیه تو سر از نیام بر خواهد آورد
». عدهاى از همینها نیز در صحنه کربلا در گوشهاى ایستاده و نظاره گر قتل امام حسین(ع) بودند و اشک می ریختند و دعا می کردند و می گفتند: «خدایا امام حسین(ع) را یارى کن».(۱۰)
پاسخ به این سؤال در گرو پاسخ تفصیلى به دو سؤال دیگر است.
۱. علل نامه نگارى کوفیان و دعوت گسترده آنها از امام حسین(ع) چه بود؟
۲. عبیداللَّه بن زیاد از چه ابزارهایى براى سرکوب قیام کوفه بهره برد؟
طیف گسترده نامه نگاران و انگیزه نامه نگاریشان به امام حسین (ع)
۱. شیعیان خالص همانند حبیب بن مظاهر و مسلم بن عوسجه از آنجا که حکومت را حق خاندان اهل بیت(ع) می دانستند و حکومت سراسر ظلم و جور امویان را غیرمشروع تلقى می کردند؛ به انگیزه باز پس گیرى حکومت و باز گرداندن آن به محل مشروع خود، به این نامه نگارى اقدام کردند. البته این گروه بسیار در اقلیّت بودند.
۲.عده فراوانى از مردم کوفه - به ویژه افراد میانسال و کهنسال که حکومت عدل علوى در کوفه را به یاد داشتند و از سوى دیگر ظلم و جور امویان را نیز در این دوران بیست ساله دیده بودند - درصدد رهایى از این ظلم، رو به فرزند امام على(ع) آوردند تا شاید آنان را از یوغ حکومت بنی امیه رهایى بخشد.
۳. عده اى براى احیاى مرکزیت کوفه - که همیشه بر سر آن با شام در رقابت بود و در این دوران بیست ساله آن را از دست داده بودند - به دنبال رهبرى کارآمد بودند که بتواند این مهم را به انجام برساند. از نظر اینان در این زمان مناسب ترین فرد داراى نفوذ و شخصیت - که از سویى قدرت رهبرى جامعه کوفیان را داشته و از سوى دیگر حکومت امویان را مشروع نداند - امام حسین(ع) بود؛ از این رو از آن حضرت براى آمدن به کوفه دعوت کردند.
۴. . بزرگان قبایل همانند شبث بن ربعى، حجار بن ابجر و.. - که عمدتاً به فکر حفظ قدرت و ریاست خود بوده و از سوى دیگر میانه اى با خاندان علوى نداشتند - وقتى اقبال گسترده مردم به امام حسین(ع) را دیدند، چنین تصوّر کردند که در آینده اى نه چندان دور، حکومت امام(ع) در کوفه به ثمر خواهد نشست و براى آنکه از قافله عقب نمانده و در دوران حکومت آن حضرت همچنان از نفوذ و ریاست خود برخوردار باشند، به سیل خروشان نامه نگاران پیوستند.
۵. توده مردم نان به نرخ روز خور نیز با مشاهده شور و هیجان گسترده متنفذان، انگیزه لازم را براى نامه نگارى پیدا کرده و هر چه بیشتر تنور این جریان را مشتعل ساختند!
ابزارهای عبیدالله بن زیاد ملعون برای سرکوب نهضت مردم کوفه
با ورود ابن زیاد به کوفه، اشراف قبایل و نیز طرفداران اموى، نفسى به راحتى کشیده و به سرعت دور او را گرفتند و او را در جریان ریز مسائل کوفه گذاشتند. عبیداللَّه در همان آغاز ورود خود از محبوبیت امام(ع) نزد کوفیان و گستردگى قیام به خوبى مطلع شد؛ زیرا او با عمامه اى سیاه و صورتى پوشیده وارد شد! مردم منتظر امام(ع) به خیال آنکه او امام حسین(ع) است، استقبال بسیار گسترده و پر شورى از او به عمل آوردند!(۱۱). از این رو به خوبى عمق خطر را احساس کرده و با تکیه بر تجربیات سیاسى - ادارى خود در بصره و نیز با کمک طرفداران خود، سیاستهاى عاجلانه و مؤثرى را براى سرکوب نهضت در پیش گرفت که عمدتاً مىتوان آن را در بخش هاى روانى، اجتماعى و اقتصادى بررسى کرد.
۱. سیاستهاى روانى
ابن زیاد این سیاست را که عمدتاً حول محور تهدید و تشویق مىچرخید، از همان آغاز ورود خود به کوفه در پیش گرفت. او در اولین سخنرانىاش در مسجد جامع کوفه، خود را براى فرمانبرداران همانند پدرى مهربان معرفى کرد و نسبت به نافرمانان، شمشیر و تازیانهاش را به رخ کشید.(۱۲): «فانأ لمحسنکم و مطیعکم کالوالد البرّ و سوطى و سیفى على من ترک امرى و خالف عهدى ...». به رخ کشیدن سپاه شام و خبر از حرکت این سپاه از شام به کوفه، براى سرکوبى عاصیان نیز یکى دیگر از حربه هایى بود که از سوى او به کار گرفته شد و در خاموش کردن شورش کوفیان - به ویژه پس از آنکه به همراه مسلم قصر دارالاماره را محاصره کرده بودند - بسیار مؤثر افتاد.(۱۳). کوفیان پس از صلح امام حسن(ع) - که آخرین رویارویى آنها با سپاه شام بود - ابهّت فراوانى از آن سپاه یکپارچه در ذهن خود ترسیم کرده و به هیچ وجه در خود توان مقابله با آن را نمی دیدند! همین تبلیغات بود که به میان جامعه پرده پوش زنان نیز سرایت کرد؛ به گونهاى که آنها به سوى خویشان خود (همچون برادر یا شوهر که در سپاه مسلم بودند) آمده و او را از سپاه جدا مىکردند.(۱۴). بالاخره همین تبلیغات بود که مسلم را - که در میانه روز با چهارهزار نفر قصر را محاصره کرد و عبیداللَّه را در آستانه سقوط قرار داده بود - در اوایل شب یکه و تنها در کوچه هاى کوفه سرگردان کرد.(۱۵)
۲. سیاستهاى اجتماعى
از آنجا که انسجام و نظام قبیلگى هنوز پایدارى خود را داشت، اشراف و رؤساى قبایل، مهمترین نیروى تأثیرگذار اجتماعى در رخدادهاى سیاسى بودند، و همانطور که گفته شد، تعداد زیادى از آنها (همچون شبث بن ربعى، عمرو بن حجاج و حجار بن ابجر) در نهضت نامهنگارى شرکت فعال داشتند و طبعاً به دنبال ورود مسلم به کوفه به او پیوستند. اما اینان که بیشتر به دنبال حفظ موقعیت و مقام خود بودند، با ورود عبیداللَّه به کوفه و مواجه شدن با تهدیدهاى او؛ دست کشیدن از مسلم و پیوستن به سپاه عبیداللَّه را مناسب با دنیاى خود دیدند و به سرعت از نهضت روىگردان شدند؛ زیرا عبیداللَّه به خوبى می دانست که چگونه آنها را به دور خود جمع کند.
او با در پیش گرفتن سیاست تهدید و نیز تطمیع با رشوه هاى کلان، توانست نیروى اشراف و رؤساى قبایل را به سمت خود کشاند؛ چنانکه مجتمع بن عبداللَّه عائذى - که به خوبى اوضاع کوفه را می شناخت و به تازگى از کوفه بیرون آمده و به سپاه امام حسین (ع) پیوسته بود - درباره وضعیت آنان، این چنین به امام(ع) گزارش می دهد:
«اما اشراف الناس فقد اعظمت رشوتهم و ملئت غرائرهم یستمال ودهم و یستخلفى به نصیحتهم فهم الب واحد علیک ...»؛ (۱۶). «به اشراف کوفه رشوه هاى کلان پرداخت شده و جوالهاى آنها را پر کرده اند، دوستى آنان تصاحب شده و خیرخواهى شان را براى خود برداشته اند و آنها یکپارچه علیه تو گشته اند ...»
دوّمین نیروى اجتماعى تأثیرگذار که عبیداللَّه از آنها نیز به خوبى بهره برد، نیروى «عُرَفا» بود. «عرفا» (جمع عریف) و در اصطلاح به کسى گفته می شد که: مسؤولیت تعداد افرادى را بر عهده داشت که مقدار عطاى آنها یعنى دریافت سالیانه شان، صدهزار درهم بود». طبعاً از آنجا که مقدار دریافتى افراد متفاوت بود، تعداد افراد زیر نظر این مقام از بیست نفر تا بیش از صد نفر مختلف می شد. (۱۷).در دوره شهرنشین شدن قبایل در کوفه، این منصب به صورت مقامى حکومتى درآمده و همچنان که آنها در مقابل والى و امیر کوفه پاسخگو بودند،(۱۸). عزل و نصب آنان نیز توسّط والى - و نه رئیس قبیله - انجام می گرفت. این منصب رابطى بین حکومت و مردم بود و از آنجا که تعداد افراد زیر نظر این مقام بسیار محدودتر از افراد زیر نظر رئیس قبیله بود، راحت تر می توانستند آنها را کنترل کنند. وظیفه اصلى «عریف» آن بود که دفترهایى تهیه کرده و در آن اسامى افراد زیر نظر خود همراه با زنان و فرزندانشان را ثبت کنند؛ چنانکه اسامى تازه متولدین نیز به سرعت در این دفتر ثبت و اسامى افراد از دنیا رفته محو می شد. بدین ترتیب آنان شناخت کامل از محدوده مسؤولیت خود به دست می آوردند. اما در شرایط بحرانى، نقش «عرفا» دو چندان می شد؛ زیرا برقرارى نظم در محدوده مسؤولیتشان - که به آن عرافت می گفتند - به عهده آنها می آمد و طبعاً در مواقعى که حکومت درخواست می کرد، افراد شورشى را به سرعت به حکومت معرفى می کردند.
عبداللَّه بن زیاد در همان آغاز ورود خود به کوفه، زیرکانه در صدد استفاده از این نیروى قوى اجتماعى برآمد. به احتمال زیاد تجربه این کار را از پدرش زیاد در دوران حکومتش بر کوفه به دست آورده بود. او پس از اولین سخنرانى خود در مسجد جامع، به قصر آمده و «عرفا» را احضار کرد و خطاب به آنها چنین گفت: «اکتبوا الى الغرباء و من فیکم من طلبة امیرالمؤمنین و من فیکم من الحروریة و اهل الریب الذین رأیهم الخلاف و الشقاق، فمن کتبهم لنا فبرئ و من لم یکتب لنا احداً فیضمن لنا ما فى عرافته الاّ یخالفنا منهم مخالف و لا یبغى علینا منهم باغ فمن لم یفعل برئت منه الذمّة و حلال لنا ماله و سفک دمه و ایّما عریف و جدنى عرافته من بغیة امیرالمؤمنین احد لم یرفعه الینا صلب على باب داره و القیت تلک العرافة من العطاء»؛ (۱۹). «شما باید نام غریبان و مخالفان امیرالمؤمنین یزید را که در عرافت شما هستند، براى من بنویسید. همچنین هر کس را از حروریه (خوارج) و مشکوکین که نظر بر اختلاف پراکنى دارند، باید به من گزارش دهید. کسى که به این دستور عمل کند با او کارى نداریم؛ اما هر کس ننویسد باید ضمانت عرافت خود را به عهده بگیرد و نباید هیچ مخالف و یاغى در عرافت او با ما مخالفت کند. اگر چنین نشود، از پناه ما خارج شده و مال و خون او بر ما حلال است. هر عریفى که در عرافت او از شورشیان علیه امیرالمؤمنین (یزید) کسى یافت شود، آن عریف بر در خانهاش به دار آویزان خواهد شد و همه آن عرافت را از پرداخت عطاء محروم خواهم کرد». چنین به نظر می رسد که اتخاذ همین سیاست و استفاده از این ابزار مهم اجتماعى، یکى از مهمترین علل سرکوب و خاموش شدن نهضت مسلم در کوفه بود؛ زیرا «عرفا» تهدیدهاى ابن زیاد را جدّى تلقى کرده و به سرعت در صدد انجام خواسته هاى او برآمده و به شدّت عرافت خود را کنترل می کردند.
۳. سیاستهاى اقتصادى :
در آن زمان مهمترین منبع مالى مردم دریافت عطا و جیره از سوى حکومت بود که در آغاز فتوحات، این دریافت در مقابل تعهّد شرکت آنها در جنگ علیه ایرانیان، انجام مىگرفت. پس از شهرنشین شدن آنان و پایان یافتن فتوحات، همچنان طبق روال سابق به آنها پرداخت مىشد؛ از این رو مردم عرب کمتر سراغ کارهایى مانند کشاورزى، صنعتگرى و بازرگانى می رفتند و انجام این کارها عمدتاً به عهده موالى (غیرعربهاى پیمان بسته با عربها) بود. کار به جایى رسیده بود که اصولاً عربها در آن زمان، اشتغال به حرفه و صنعت را شایسته مقام و شأن و موقعیت خود نمی دانستند.(۲۰) «عطا»، مقدار پرداخت نقدى بود که از سوى حکومت کوفه، یکجا یا طىّ چند قسط به مردم پرداخت می شد. و جیره کمکهاى جنسى (مانند خرما، گندم، جو و روغن) بود که ماهیانه در اختیار آنان قرار می گرفت. ناگفته پیداست که این نظام اقتصادى، عمده مردم عرب را شدیداً به حکومت وابسته می کرد و حکومتهاى مستبدّ نیز از این نقطه ضعف به خوبى آگاه بوده و به عنوان ابزارى مهم از آن بهره می گرفتند.
عبیداللَّه بن زیاد در هنگام تهدید «عرفا»، تکیه بر این ابزار کرد و یافت شدن وجود مخالف در عرافتى را داراى پیامدى سنگین همچون قطع عطاى کلّ افراد آن عرافت داشت. طبعاً علاوه بر شخص عریف، افراد دنیاطلب دیگر نیز در صدد خاموش کردن مخالفتها بر می آمدند. همچنین هنگامى که مسلم و طرفدارانش قصر عبیداللَّه را محاصره کردند، یکى از موفقترین شگردهاى او در پراکنده کردن اطرافیان مسلم، تشویق مردم به افزون کردن عطا در صورت پراکنده شدن و تهدید به قطع آن در صورت ادامه شورش بود.(۲۱) ابن زیاد با استفاده از همین ابزار اقتصادى و با وعده افزایش عطا، توانست لشکر عظیمى از مردم کوفه را - که تا سى هزار شمرده اند -(۲۲). علیه امام حسین(ع) وارد جنگ کند؛ لشکرى که تعداد زیادى از آنها دلهایشان با امام(ع) بود.(۲۳).
امام حسین(ع) نیز تأثیر این ابزار را به خوبى درک کرده بود؛ به گونه اى که در سخنرانى خود در روز عاشورا آن را به عنوان یکى از علل عصیان کوفیان علیه خود برشمرد: «کلکم عاص لامرى مستمع لقولى، قد انخزلت عطیاتکم من الحرام و ملئت بطونکم من الحرام فطبع على قلوبکم»؛ (۲۴). «همه شما علیه من عصیان می ورزید و سخنان مرا گوش نمی دهید؛ عطاهاى شما از مال حرام فراهم آمده و شکم هایتان از حرام انباشته شده است و این باعث مُهر خوردن بر دلهایتان گشته است».
.......................................................................................
پی نوشت:
۱) وقعة الطف، ص ۹۲
۲) بحارالانوار، ج ۴۴، ص ۳۴۴
۳) وقعة الطف، ص ۹۰ و ۹۱.
۴) تاریخ طبرى، ج ۶، ص ۲۲.
۵) همان، ج ۵، ص ۴۲۵
۶) همان
۷) همان، ص ۴۱۲
۸) وقعة الطف، ص ۹۳ – ۹۵
۹) همان، ص ۹۵.
۱۰) عبدالرزاق مقرّم، مقتل الحسین(ع)، ص ۱۸۹.
۱۱) وقعة الطف، ص ۱۰۹
۱۲) وقعة الطف، ص ۱۱۰
۱۳) همان، ص ۱۲۵
۱۴) همان، ص ۱۲۵
۱۵) همان، ص ۱۲۶.
۱۶) همان، ص ۱۲۶.
۱۷) تاریخ طبرى، ج ۳، ص ۱۵۲
۱۸) الحیاة الاجتماعیة و الاقتصادیة فى الکوفة، ص ۴۹
۱۹) وقعة الطف، ص ۱۱؛ تاریخ طبرى، ج ۴، ص ۲۶۷
۲۰) الحیاة الاجتماعیة و الاقتصادیة فى الکوفة، ص ۲۱۹.
۲۱) وقعة الطف، ص ۱۲۵؛ تاریخ طبرى، ج ۴، ص ۲۷۷.
۲۲) بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۴
۲۳) حیاة الامام الحسین(ع)، ج ۲، ص ۴۵۳
۲۴) بحارالانوار، ج ۴۵، ص ۸
نگین سلیمان به حلقه ی خاتم
فرا رسیدن ماه محرم الحرام تسلیت و تعزیت باد.